Odpowiedzialność za naruszenie ograniczeń obowiązujących w stanie epidemii

20 kwietnia 2020

Stan epidemii został wprowadzony w Polsce rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 20 marca 2020 r. w sprawie wprowadzenia stanu epidemii, które było już kilkukrotnie zmieniane. Obecnie uzupełnia je i precyzuje rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 kwietnia 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii. Stan prawny w tym zakresie dynamicznie się zmienia, stałe jednak pozostaje to, że obowiązują liczne zakazy i ograniczenia, które znacząco zmieniają sposób codziennego funkcjonowania ludzi. Z zakazami wiążą się rzecz jasna kary za ich nieprzestrzeganie. Mają one dwojaki charakter – są to albo administracyjne kary pieniężne nakładane przez inspektorów sanitarnych, albo grzywny nakładane w postępowaniu w sprawach o wykroczenia.

Administracyjne kary pieniężne

Podstawą prawną do wymierzenia tych kar jest art. 48a ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Kary wymierza, w drodze decyzji administracyjnej, państwowy powiatowy inspektor sanitarny i państwowy graniczny inspektor sanitarny. Wysokość kary zależy od uznania organu, musi jednak mieścić się w określonych ustawowo granicach:

  1. w przypadku naruszenia obowiązku poddania się kwarantannie, nakazu ewakuacji, nakazu lub zakazu przebywania w określonych miejscach i obiektach oraz na określonych obszarach, zakazu opuszczania strefy zero, nakazu określonego sposobu przemieszczania się – od 5.000 zł do 30.000 zł;
  2. w przypadku naruszenia zasad reglamentacji zaopatrzenia w określonego rodzaju artykuły – od 10.000 zł do 30.000 zł;
  3. w przypadku naruszenia ograniczenia określonych zakresów działalności przedsiębiorców – od 10.000 zł do 30.000 zł;
  4. w przypadku naruszenia obowiązku poddania się badaniom lekarskim oraz stosowania innych środków profilaktycznych i zabiegów – od 5.000 zł do 10.000 zł.

Przy ustalaniu konkretnego wymiaru kary, organ powinien brać pod uwagę ogólne okoliczności wymienione w art. 189d Kodeksu postępowania administracyjnego:

  1. wagę i okoliczności naruszenia prawa, w szczególności potrzebę ochrony życia lub zdrowia, ochrony mienia w znacznych rozmiarach lub ochrony ważnego interesu publicznego lub wyjątkowo ważnego interesu strony oraz czas trwania tego naruszenia;
  2. częstotliwość niedopełniania w przeszłości obowiązku albo naruszania zakazu tego samego rodzaju co niedopełnienie obowiązku albo naruszenie zakazu, w następstwie którego ma być nałożona kara;
  3. uprzednie ukaranie za to samo zachowanie za przestępstwo, przestępstwo skarbowe, wykroczenie lub wykroczenie skarbowe;
  4. stopień przyczynienia się strony, na którą jest nakładana administracyjna kara pieniężna, do powstania naruszenia prawa;
  5. działania podjęte przez stronę dobrowolnie w celu uniknięcia skutków naruszenia prawa;
  6. wysokość korzyści, którą strona osiągnęła, lub straty, której uniknęła;
  7. w przypadku osoby fizycznej – warunki osobiste strony, na którą administracyjna kara pieniężna jest nakładana.

Kary mogą być nakładane wielokrotnie, za każde stwierdzone naruszenie z osobna. W przypadku ponownego dopuszczenia się takiego samego naruszenia, nowa kara musi być wyższa od kary wymierzonej poprzednio, zaś ustawowe granice jej wysokości są powiększane o 25%. Przykładowo, kara za ponowne naruszenie ograniczenia działalności przedsiębiorców może wynosić od 12.500 zł do 37.500 zł.

Niestety, decyzja o nałożeniu kary podlega natychmiastowemu wykonaniu z dniem jej doręczenia. Karę należy uiścić w ciągu 7 dni, na rachunek bankowy właściwej stacji sanitarno-epidemiologicznej. W razie nieopłacenia kary dobrowolnie, egzekucja następuje w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, co oznacza, że prowadzi ją naczelnik Urzędu Skarbowego.

Od decyzji można się odwołać, jednakże na zwrot środków wyegzekwowanych tytułem kary można liczyć dopiero po uchyleniu decyzji. Odwołanie należy złożyć do Wojewódzkiego Państwowego Inspektora Sanitarnego za pośrednictwem inspektora sanitarnego, który nałożył karę, w ciągu 14 dni od dnia doręczenia decyzji. W razie nieuwzględnienia odwołania przez organ wyższej instancji, przysługuje jeszcze skarga do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego. Wówczas jednak trzeba liczyć się z tym, że rozstrzygnięcie sprawy i ewentualny zwrot pobranej kary nastąpi najwcześniej po kilku miesiącach od ustania stanu epidemii.

Alternatywnym rozwiązaniem, przydatnym w sytuacji, w której wprawdzie bezspornie doszło do naruszenia zakazów, ale wyegzekwowanie nałożonej kary doprowadziłoby do wyjątkowo niekorzystnych skutków dla ukaranego i jego rodziny, jest złożenie wniosku o udzielenie ulgi w wykonaniu administracyjnej kary pieniężnej, na podstawie art. 189k Kodeksu postępowania administracyjnego.

Ulga może polegać na:

  1. odroczeniu wykonania kary,
  2. rozłożeniu kary na raty,
  3. umorzeniu kary,
  4. umorzeniu odsetek za zwłokę w zapłacie kary.

Wniosek składa się do organu, który nałożył karę. Niezwykle istotne jest uzasadnienie wniosku, które powinno odwoływać się do ważnego interesu publicznego lub ważnego interesu strony. Są to pojęcia nieostre, których interpretacja ostatecznie będzie zależeć od uznania organu. Tym niemniej, niejednokrotnie warto podjąć próbę uzyskania ulgi. Nie ma wyznaczonego terminu na złożenie wniosku o udzielenie ulgi, jednakże im wcześniej do tego dojdzie, tym większa jest szansa na jego skuteczność. Po wyegzekwowaniu całej kwoty kary w postępowaniu egzekucyjnym szanse na jej odzyskanie w ramach udzielonej ulgi są już znacznie mniejsze.

W przypadku, gdy karę administracyjną nałożono na przedsiębiorcę, obowiązują dodatkowe ograniczenia w udzielaniu ulg. Mają one na celu zapewnienie, aby ulga nie stanowiła niedozwolonej pomocy publicznej, zakazanej przez prawo Unii Europejskiej.

Grzywny za wykroczenia

Nieprzestrzeganie zakazów obowiązujących podczas stanu epidemii może wiązać się z odpowiedzialnością za wykroczenia. Podstawę prawną mandatów wystawianych przez Policję w takich sytuacjach stanowi art. 54 Kodeksu wykroczeń: „Kto wykracza przeciwko wydanym z upoważnienia ustawy przepisom porządkowym o zachowaniu się w miejscach publicznych, podlega karze grzywny do 500 złotych albo karze nagany”. Z prawnego punktu widzenia dyskusyjne jest, czy obowiązujące obecnie ograniczenia, o niespotykanej dotychczas skali i dolegliwości, można uznać za zwykłe „przepisy porządkowe”, tym niemniej za takie zgodnie uznają je jednostki Policji.

Kolejne, poważniejsze wykroczenie, którego popełnienie jest możliwe także poza stanem epidemii, określone jest w art. 116 Kodeksu wykroczeń. Popełnić je mogą osoby, które wiedzą, że są chore na chorobę zakaźną albo podejrzewane o tę chorobę, stykają się z takimi osobami albo są nosicielami zarazków lub osobami podejrzanymi o nosicielstwo. Popełnienie tego wykroczenia polega na nieprzestrzeganiu nakazów lub zakazów zawartych w przepisach o zapobieganiu chorobom zakaźnym lub o ich zwalczaniu albo nieprzestrzeganiu wskazań lub zarządzeń leczniczych wydanych na podstawie tych przepisów przez organy służby zdrowia -zachodzi więc na przykład w sytuacji niestosowania się do zasad kwarantanny. Za wykroczenie to przewidziana jest kara grzywny do 5.000 zł albo kara nagany.

Sprawy o wykroczenia mogą zostać rozpoznane w postępowaniu mandatowym, prowadzonym przez Policję, uregulowanym w rozdziale XVII Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. Jest to jednak możliwe tylko wówczas, gdy osoba łamiąca przepisy obowiązujące podczas stanu epidemii zostanie schwytana na gorącym uczynku lub bezpośrednio po popełnieniu wykroczenia. Grzywna nałożona mandatem co do zasady nie może przekraczać kwoty 500 zł.

Ukarany ma prawo nie przyjąć mandatu. Wówczas, Policja skieruje wniosek o ukaranie grzywną do właściwego sądu rejonowego. Podobny wniosek zostanie złożony także wówczas, gdy Policja uzna, że grzywna w wysokości 500 zł będzie niedostateczna, albo wręczenie mandatu z jakiegokolwiek innego powodu (np. z obawy przed zakażeniem) będzie nieuzasadnione. Jeżeli sąd stwierdzi, że wskazane we wniosku o ukaranie okoliczności czynu i wina ukaranego nie budzą wątpliwości, wyda wyrok zaoczny nakładający grzywnę na posiedzeniu bez udziału stron. Od takiego wyroku można w ciągu 7 dni od jego otrzymania złożyć sprzeciw, co sprawi, że wyrok zaoczny straci moc, a sprawa zostanie rozpoznana na zasadach ogólnych.

Także po przyjęciu mandatu (co skutkuje jego uprawomocnieniem się) istnieje szansa na jego uchylenie. Możliwe to jest jednak tylko wtedy, gdy:

  1. grzywnę nałożono za czyn niebędący czynem zabronionym jako wykroczenie,
  2. czyn zabroniony popełniono, gdy ukarany nie ukończył jeszcze 17 lat,
  3. czyn popełniono w obronie koniecznej lub w stanie wyższej konieczności,
  4. sprawca czynu był niepoczytalny,
  5. nastąpił zbieg wykroczenia z przestępstwem,
  6. nałożono grzywnę w wysokości wyższej niż dopuszczalna,
  7. Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą przepisu prawnego, na podstawie którego nałożono grzywnę,
  8. potrzeba taka wynika z rozstrzygnięcia organu międzynarodowego.

Uchylenia prawomocnego mandatu dokonuje sąd, na którego obszarze działania nałożono grzywnę, na posiedzeniu, w którym mają prawo wziąć udział: ukarany, przedstawiciel Policji i ewentualny pokrzywdzony. Wniosek o uchylenie mandatu ukarany powinien złożyć w ciągu 7 dni od dnia jego przyjęcia. Jeżeli grzywna została już opłacona, to po uchyleniu mandatu dojdzie do jej zwrócenia.

Wzajemny stosunek kar administracyjnych i grzywien za wykroczenia

Jako że kary nakładane przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej mogą być nakładane za te same czyny, które mogą stać się podstawą do nałożenia grzywny za wykroczenie, ważną kwestią jest ich wzajemny stosunek. Należy zauważyć, że Policja, w przypadku zauważenia naruszenia zasad obowiązujących w stanie epidemii, może zamiast wystawiania mandatu lub kierowania wniosku o ukaranie do sądu złożyć doniesienie do inspektora sanitarnego. Według informacji prasowych, takie sytuacje się obecnie zdarzają, co ma znaczenie, zważywszy na wysokość kar administracyjnych i natychmiastową wykonalność decyzji je nakładających.

Niezależnie od tego, zgodnie z art. 189f § 1 pkt. 2 Kodeksu postępowania administracyjnego, organ administracji powinien odstąpić od nakładania kary i poprzestać na pouczeniu, gdy strona postępowania została już prawomocnie ukarana za to samo zachowanie będące wykroczeniem i uprzednia kara spełnia cele, dla których miałaby zostać nałożona kara administracyjna. Podobnego uregulowania brak niestety w kodeksie wykroczeń, jednakże trudno się spodziewać, by w tej samej sprawie Policja składała doniesienie do inspektora sanitarnego i wniosek o ukaranie do sądu – kierując się zdrowym rozsądkiem, powinna poprzestać na jednym z tych środków.

Odpowiedzialność karna za przestępstwa

Na koniec trzeba wspomnieć o dużo poważniejszych naruszeniach prawa, które nie wiążą się bezpośrednio ze stanem epidemii, ale ze stwarzaniem ogólnie rozumianego zagrożenia epidemicznego. Mowa tu o dwóch przestępstwach stypizowanych w Kodeksie karnym.

Pierwszym z nich jest narażenie innych na zarażenie zakaźną, ciężką chorobą nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu, o którym mówi art. 161 Kodeksu karnego. Przestępstwo to może zostać popełnione tylko umyślnie, przez osobę, która wie, że jest zarażona chorobą zakaźną. Nie wystarczy więc samo podejrzenie, że ktoś może być zarażony. Narażenie musi także mieć charakter bezpośredni, co najczęściej będzie oznaczało kontakt „twarzą w twarz” z osobą narażoną, ewentualnie korzystanie z tych samych przedmiotów czy urządzeń. Odpowiedzialność sprawcy będzie kształtować się różnie w zależności od tego, czy narażono jedną, czy wiele osób. Ma to wpływ nie tylko na ustawowy wymiar kary, ale też na tryb ścigania. Gdy narażenie na zakażenie nie dotyczyło wielu osób, przestępstwo to jest ścigane tylko na wniosek pokrzywdzonego.

Kolejnym przestępstwem powiązanym z epidemią jest sprowadzenie niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia wielu osób, o którym mowa w art. 165 Kodeksu karnego. Jest to przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu, które może zostać popełnione na wiele różnorodnych sposobów – w tym poprzez spowodowanie zagrożenia epidemiologicznego lub szerzenia się choroby zakaźnej.  Według stanowiska Policji, czyn taki mogą popełnić np. właściciele barów, którzy prowadzą je mimo obowiązujących zakazów. To przestępstwo, w przeciwieństwie do poprzedniego, może zostać popełnione także nieumyślnie, choć nieumyślność wiąże się w jego przypadku z niższym ustawowym wymiarem kary. Wymiar ten jest natomiast wyższy, jeżeli następstwem czynu jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób.

Wskazane przestępstwa zagrożone są karą pozbawienia wolności (w różnym wymiarze). Widać więc, że o ile naruszenie zasad dotyczących np. zasłaniania twarzy w najgorszym razie skutkować będzie sankcją finansową, o tyle już złamanie reguł kwarantanny, które narazi innych na zarażenie, może się wiązać z dużo poważniejszymi konsekwencjami dla sprawcy.

aplikant radcowski – Michał Wieliczuk